طرح مطالعه بخش یکم کتاب مراحل اخلاق در قرآن اثر آیه الله جوادی آملی (مقدمه)

بخش یکم: موانع نظرى و عملى سیر و سلوک

مقدمه: ضرورت آشنایى با موانع سیر

صاحب‏نظران علم اخلاق بر آنند که بخشهاى آغازین علم اخلاق را آشنایى با رذایل اخلاقى و راههاى زدودن آنها تشکیل مى‏دهد; انسان، نخست‏باید رذایل اخلاقى و نفسانى را شناسایى و آنها را «دفعا» یا «رفعا» طرد کند; به این معنا که، اگر ندارد، بکوشد به آنها مبتلا نشود و اگر به آنها آلوده است، تلاش کند آنها را برطرف کند.

آشنایى با رذایل اخلاقى براى طبیب روح، درست مانند آشنایى با سموم براى طبیب جسم لازم و سودمند است; تا خود به آنها مبتلا نشود و به دیگران نیز هشدار دهد تا به آن دچار نشوند و اگر دچار شدند، راه درمان را به آنان نشان دهد و آنان را درمان کند. از این رو بسیارى از بزرگان علم اخلاق گفته‏اند: ترک رذایل و اجتناب از آن «تخلیه‏»، یعنى خالى کردن نفس از رذایل اخلاقى است و بر «تحلیه‏»، یعنى آراستن نفس به زیورهاى فضایل اخلاقى، مقدم است.

این سخن گرچه تام است; ولى باید توجه کرد که «تخلیه از رذایل‏» با «تحلیه به فضایل‏» کاملا فرق دارد; زیرا فضایل در نهاد آدمى ریشه‏دار است، لیکن رذایل، امرى عارضى است; در حالى که انسان از نظر علوم حصولى، «نادان‏» به دنیا آمده است:

«و الله اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئا» ⁽¹⁾

در علوم حضورى و شهودى مانند معرفت‏حق و اسماء و تعینات او با سرمایه «فطرت توحیدى‏» آفریده شده است:

«فاقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التى فطر الناس علیها» ⁽²⁾

در زمینه مسائل عملى نیز چنین است. هنگامى که روح انسان به بدنش تعلق گرفت، اگر چه منزه از رذایل اخلاقى بود ولى تهى از فضایل نبود; بلکه با فضایل گرایش به حق آفریده شد که از آن به «فطرت توحیدى‏» یاد مى‏شود:

«و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها» ⁽³⁾ .

بنابراین، روح انسان در عین حال که ملهم به فجور و تقواست گرایش به تقوا هم دارد; در نتیجه اگر این رذایل عارضى زدوده شود، آن فضایل فطرى، شکوفا مى‏گردد و خود را بهتر نشان مى‏دهد و در عین حال انسان مى‏تواند آن را تحصیل و تکمیل کند.

اکنون به بررسى موانع سیر و سلوک و راههاى مانع‏زدایى و مراحل آن مى‏پردازیم و در آغاز موانع نظرى (غفلت، وسوسه علمى، پندارگرایى و عقل متعارف) و سپس موانع عملى (هوس‏مدارى و خودبینى، کمینگاههاى شیطان و بازیگرى و دنیاگرایى) ذکر مى‏شود.

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره نحل، آیه 78.

2. سوره روم، آیه 30.

3. سوره شمس، آیات 7 8.