طرح مطالعه بخش یکم کتاب مراحل اخلاق در قرآن اثر آیه الله جوادی آملی (فصل اول،بخش 2 از 4)

زمینه ساز غفلت

غفلت عوامل گوناگونى دارد و یکى از مهمترین عوامل آن خاطرات ناخوانده است. براى تشریح این مطلب، مقدمه کوتاهى لازم است:

هرگاه ما بخواهیم کارى را انجام بدهیم، در آغاز کار، بر آن مسلط و در آن مجتهد و متخصص نیستیم و به اصطلاح آن کار براى ما «ملکه‏» نیست. از این رو در آغاز، آن را به دشوارى انجام مى‏دهیم تا در آن رشته مجتهد و متخصص بشویم و یا به تعبیر دیگر، ملکه پیدا کنیم; انبیا و اولیاى الهى به سرعت و سهولت، فضایل دینى را انجام مى‏دادند، چنانکه نوح (علیه‏السلام) یا رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به عنوان بنده شکور معرفى شدند; زیرا شکر خدا به آسانى و وفور از آنان صادر مى‏شد.

خداوند در باره شخص رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید:

«و نیسرک للیسرى‏» ⁽²⁶⁾

ما ترا براى انجام کارهاى خیر به خصلت «یسرى‏» «میسر» مى‏کنیم; به این معنا که، تو براى کارهاى خیر آسان شده‏اى، نه این که کارهاى خیر براى تو آسان شده باشد. درباره موساى کلیم نیز مى‏فرماید:

«و یسر لى امرى‏» ⁽²⁷⁾

و امتیاز وافرى است‏بین این که گوهر ذات انسان به گونه‏اى باشد که کارهاى خیر به آسانى از او صادر شود و بین این که کارهاى خیر براى وى آسان گردد; اولى درباره رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم است و دومى درباره موساى کلیم (علیه‏السلام).

به هر تقدیر، معناى آیه این است: تو جوهر شفافى هستى که به آسانى، کار و خصلت‏خیر از تو نشئت مى‏گیرد. بزرگان در نثار و ایثار موفقند و به آسانى کارهاى خیر انجام مى‏دهند. اهل بیت (علیهم‏السلام) نیز این گونه بودند; براى دیگران بسیار دشوار است که بتوانند ایثار کنند و لقمه خاص خود را به مسکین بدهند، اما اهل بیت (علیهم السلام) به آسانى این کار را کردند:

«و یطعمون الطعام على حبه مسکینا و یتیما و اسیرا» ⁽²⁸⁾

و سیر تحول انسان نیز به این نحو است که ابتدا، کار خیر به صورت عادى انجام مى‏گیرد، پس از آن به تدریج اجتهاد و تخصص و ملکه در آن پدید مى‏آید و آنگاه کار خیر به آسانى صورت مى‏گیرد.

خاطرات نیز چنین است. نخست، با یک سلسله گفتن، شنیدن، شرکت در مجالس، خواندن برخى نشریات و... به تدریج‏خاطراتى در ذهن ترسیم مى‏شود و هنگامى که متراکم و فراوان شد، زمینه شوق را فراهم مى‏کند و در نتیجه، «ملکه نفسانى‏» پدید مى‏آید که بعد به آسانى خاطره‏ها را در ذهن، زنده نگه مى‏دارد و انسان را از یاد خدا و معاد غافل مى‏کند. از این رو انسان طبیعى دائما به فکر مسائل لذت بخش مادى است. تا هنگامى که مشغول کار است، نه تنها بدن، که فکر او نیز مشغول کار است. آن جا ظاهر و باطن، هماهنگ است، یعنى وقتى سرگرم لذت است قلبش متوجه جاى دیگر نیست; بلکه قلب و قالب، هر دو متوجه کار لذیذ است. کسى که به مال دل بسته است در حال لذت بردن از مال بدن و دلش، هر دو متوجه مال و لذت از آن است، لیکن هنگام نماز بدنش به رکوع و سجود مى‏پردازد، ولى روحش متوجه مال است.

غفلت در عبادت

از چیزهایى که براى همه ما دردآور است و ما را رنج مى‏دهد، این است که ما در متن بهترین پایگاه اخلاق یعنى عبادات خود در فکر خارج آن هستیم! در متن عملى که براى ما سازنده است متوجه امور دیگریم; مثلا، انسان در نماز که مناجات عبد با مولا و بهترین وسیله براى ندا و نجواى بنده با خداست، متوجه نیست که چه مى‏گوید. او نه تنها از معارف نماز، آگاه نیست و نه تنها مفاهیم آن را در ذهن نمى‏گذراند بلکه به خارج از آن مى‏پردازد.

گاهى انسان بر طبق شریعت نماز مى‏خواند، یعنى واجبات و مستحبات وضو و نماز را رعایت مى‏کند، ولى حضور قلب ندارد این نماز گرچه از نظر فقهى باطل نیست، لیکن از نظر اخلاقى و کلامى نمازى بى‏اثر است. تامین حضور قلب در نماز، بسیار مشکل است. با این که هر نماز چند دقیقه، بیشتر طول نمى‏کشد، این هنر در نمازگزار نیست که موقع نماز خود را ضبط کند. اگر انسان همان چند دقیقه، خود را ضبط کند و بداند با چه کسى سخن مى‏گوید، بقیه امور او تامین است; اما چون در همان چند دقیقه، قدرت حضور و ضبط ندارد، سایر امور او هم ناکام است.

نماز، «صراط‏» است و صراط با غفلت‏سالک نمى‏سازد; زیرا اگر انسان غفلت کند، از صراطى که از مو باریکتر و از شمشیر تیزتر است، سقوط مى‏کند:

«و ان الذین لا یؤمنون بالاخرة عن الصراط لناکبون‏» ⁽²⁹⁾

غفلت‏زدگانى که به آخرت ایمان ندارند تحقیقا از راه راست افتاده‏اند.

البته تلازمى متقابل وجود دارد که نماز درست، انسان را از زشتیها باز مى‏دارد و اعمال زشت هم انسان را از انجام صحیح نماز و سایر عبادات باز مى‏دارد; کسى که پیش از نماز، مواظب اعضا و جوارح خود یا حلال و حرام نباشد، در نماز هم توفیق حضور قلب نخواهد داشت و نمى‏داند با چه کسى سخن مى‏گوید در نتیجه جوابهایى را هم که از او مى‏شنود، درک نمى‏کند. در این صورت، بار فقهى چنین نمازگزارى به مقصد رسیده; در حالى که بار کلامى و اخلاقى وى همچنان بر زمین مانده است. قرآن کریم مى‏فرماید: واى بر نمازگزارانى که از نمازشان غافل هستند:

«فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون‏» ⁽³⁰⁾ .

عبادت، آنگاه در تهذیب روح و تزکیه جان مؤثر است که عبادت کننده به مضامینش عارف و معتقد باشد و آنها را در ذهن خود حاضر کند; اما اگر در متن عبادت، غفلت داشته باشد، دیگر راه براى تزکیه او نیست. غفلت‏به تعبیر ائمه (علیهم‏السلام)، چرک روح است ⁽³¹⁾ . وقتى آینه شفاف دل را چرک بپوشاند، چیزى را نشان نخواهد داد و اگر ما در متن عبادت، گرفتار غفلت و چرک شویم، راهى براى تهذیب روح نداریم.

نمازهاى پنجگانه شبانه روز براى نجات انسان از غفلت است و چون انسان در نماز هم به دام غفلت مى‏افتد، مامور به خواندن نماز «غفیله‏» مى‏شود و آن، نمازى است که بین نماز مغرب و عشاء خوانده مى‏شود. چون عده‏اى در صدر اسلام، بین نماز مغرب و عشا، استراحت مى‏کردند و در فاصله بین دو نماز از یاد خدا غفلت مى‏کردند، خداوند براى نجات از غفلت، این نماز را تشریع کرد و به «غفیله‏» موسوم شد.

گاهى انسان در کنار دوستانش مى‏نشیند و سخنان عادى مى‏گوید و احساس خستگى نمى‏کند; اما هنگامى که به نماز مى‏ایستد براى او دشوار است; زیرا با خدا مانوس نیست و سخن گفتن با کسى که انسان با وى مانوس نیست، ملال‏آور است. ما نیز اگر خواستیم ببینیم آیا با خدا مانوسیم یا نه، باید ببینیم از خواندن قرآن که سخن خدا با ماست و از خواندن نماز که سخن ما با خداست، احساس ملال مى‏کنیم یا احساس نشاط.

راه حل مشکل

آنچه گفتیم تحلیل درد بود; راه درمان را نیز باید بشناسیم. چون تهذیب روح، بدون شناخت درد و آشنایى با راه درمان آن ممکن نیست.

راه حلى که قرآن ارائه مى‏دهد یکى «مراقبت از خود»، و دیگرى «یاد خدا» است; انسان باید اولا مواظب جلسات، خواندنیها، شنیدنیها، خوردنیها وپوشیدنیهاى خود باشد; مواظب باشد چه سخنى را مى‏شنود و چه مى‏گوید، دقت کند که در کنار سفره غذاى حلال مى‏نشیند یا حرام؟ لباسى را که بر تن مى‏کند باید گذشته از حلال بودن، لباس شهرت نباشد. گاهى شخص لباسى مى‏پوشد تا مشهور شود و هنگامى که از کوى و برزن مى‏گذرد لباسش جلب توجه کند. این نشان مى‏دهد که او گرفتار خود بینى است.

اگر انسان، مواظب جلسات علمى خود باشد و سخنى جز براى رضاى خدا و به سود جامعه اسلامى نگوید، به تدریج زمینه فراهم مى‏شود تا به یاد خدا دل ببندد. وقتى به یاد خدا دل بست، به آسانى خاطره‏هاى خوب در ذهنش ترسیم مى‏شود. از این رو قرآن کریم، ذکر خدا را براى غفلت‏زدایى و قرب به حق به ما مى‏آموزد.

هر یک از عبادتهاى معمولى، حد و نصابى دارد ولى یاد خدا در دل و نام‏خدابر لب، حدى ندارد:

«یا ایها الذین امنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا» ⁽³²⁾ .

کسى که‏زیاد به یاد خدا باشد، براى وى علاقه به خدا ملکه و او در تعلق به حق وتخلق‏به اخلاق الهى، متخصص، مجتهد و صاحب ملکه مى‏شود. در این‏صورت نه تنها در حال عبادت مى‏فهمد که با معبود خود سخن مى‏گوید، بلکه‏درخارج از عبادت نیز به یاد حق است; آنگاه فرق او با دیگران روشن مى‏شود.دیگران در حال نماز، حواسشان نزد خدا، قیامت و معارف نماز نیست و او در غیر حالت نماز نیز به یاد خدا و در نماز است: «خوشا آنان که دایم در نمازند».

ذکر خدا حسنه است و هر کس در این راه مجاهده کند و قدمى بردارد پاداش مضاعف دارد:

«من جاء بالحسنة فله خیر منها» ⁽³³⁾

«من جاء بالحسنة فله عشر امثالها» ⁽³⁴⁾

هر کس یک ساعت‏براى مراقبت، زحمت‏بکشد، ده ساعت او را حفظ مى‏کنند و به پیش مى‏برند و قهرا نجات پیدا مى‏کند، و حفظ خاطرات در نماز براى او سهل و آسان خواهد شد.

پى‏نوشت‏ها:

26. سوره اعلى، آیه 8.

27. سوره طه، آیه 26.

28. سوره انسان، آیه 8.

29. سوره مؤمنون، آیه 74.

30. سوره ماعون، آیات 4 5.

31. مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه.

32. سوره احزاب، آیه 41.

33. سوره نمل، آیه 89.

34. سوره انعام، آیه 160.