پاک اندیش

اندیشه های اسلامی و انقلابی

پاک اندیش

اندیشه های اسلامی و انقلابی

طرح مطالعه بخش یکم کتاب مراحل اخلاق در قرآن اثر آیه الله جوادی آملی (فصل اول،بخش 4 از 4)

دم مسیحایى «ذکر»

در دستورهاى دینى آمده است که اگر سیئه‏اى مرتکب شدید فورا حسنه‏اى انجام دهید تا آن سیئه را جبران کند; زیرا اگر سیئه، متراکم شود، چرک و رینى در جان انسان ایجاد و او را نابینا و ناشنوا مى‏کند. براى این کار، ذکر دایمى خدا را توصیه کرده‏اند.

برخى دستورهاى دینى وقت مشخصى دارد; مانند نماز:

«ان الصلوة کانت على المؤمنین کتابا موقوتا»⁽⁵³⁾

اما ذکر خدا «موقوت‏» نیست و وقت مشخصى ندارد; زیرا در قرآن آمده است:

«یا ایها الذین امنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا»⁽⁵⁴⁾

دائما به یاد حق باشید. این دوام یاد حق نمى‏گذارد انسان غفلت پیدا کند.

نقل شده است که حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم از کنار باغى مى‏گذشت; به باغدار که در حال غرس نهالى بود فرمود: آیا حاضر هستى من تو را از غرس و شت‏سودمندترى آگاه کنم؟ عرض کرد: آرى. فرمود: درختى که تو مى‏کارى، ثمرش موقت است، ولى اگر در هر بامداد و شامگاه بگویى:

«سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر»

خداوند براى تو در بهشت، در برابر هر تسبیح درختهاى میوه غرس مى‏کند که همواره میوه مى‏دهد⁽⁵⁵⁾.

نیز امام باقر (سلام الله علیه) مى‏فرماید:

اگر کسى این تسبیحات چهارگانه را بگوید، خداوند، چهار پرنده از این اذکار مى‏آفریند که آنها تا قیامت‏خدا را تسبیح و تقدیس و تهلیل مى‏کنند:

«من قال سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر، خلق الله منها اربعة اطیار تسبحه و تقدسه و تهلله الى یوم القیامة‏»⁽⁵⁶⁾.

این نشانه تجسم اعمال است. پرندگانى را که خدا با این اذکار چهارگانه مى‏آفریند، در آسمان و زمین نیستند، بلکه در فضاى جان ذاکر و مسبح پدید مى‏آیند و پرواز مى‏کنند. آنگاه مؤمن سالک، طیران را در درون خود مى‏بیند و به جاى این که «طى الارض‏» ظاهرى داشته باشد، «طى الارض والسماء» باطنى دارد; یعنى، در عین حال که در یک جا نشسته است، «جهانى است‏بنشسته در گوشه‏اى‏».

انسان گاهى مانند عیساى مسیح (سلام الله علیه) مظهر خالقیت‏حق قرار مى‏گیرد:

«و اذ تخلق من الطین کهیئة الطیر باذنى فتنفخ فیها فتکون طیرا باذنى‏»⁽⁵⁷⁾

ولى گاهى براى هر ذاکرى در درون جان او، بدون گل و خاک پرنده‏اى ایجاد مى‏شود تا تسبیح گوى خدا باشد.

«خلق‏»، صفت فعل خداست; نه صفت ذات او، و اصل کلى این است که در همه مباحث الهى، دو منطقه ممنوعه وجود دارد و احدى به آن دو منطقه، راه پیدا نمى‏کند: یکى منطقه ذات خدا و دیگرى منطقه اسماء و صفات ذاتى او که عین ذات اوست; ولى خارج از ذات منطقه افعال الهى و جهان امکان است.

اگر چه فعل و آفرینش خدا به ذات او متکى است; اما اگر کسى با اوصاف فعلى خدا محشور باشد، او بر «قیوم‏» تکیه مى‏کند. به ما گفته‏اند: «یا حى یا قیوم‏» بگویید که البته حقیقت آن در نیایش، «انشاء» است، نه «اخبار». بر این اساس، «یا حى یا قیوم‏»، یعنى «احینا واقمنا»; ما را به حیات خود، زنده و ما را به قیومیت‏خود، قائم کن. اگر چنین شود، انسان مى‏تواند چون دیگران، فیض الهى را بگیرد:

«مرغ باغ ملکوت‏» را کسى که بالاتر از ملکوت مى‏اندیشد مى‏آفریند. اگر انسان به جایى برسد که با ذکر او پرنده ملکوتى خلق بشود، او مظهر خالق خواهد شد و این خالقیت، چون صفت فعل خداست، امتناع عقلى و منع نقلى ندارد که در عیساى مسیح و عبد صالح دیگرى تجلى کند.

از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که:

یحیاى شهید (سلام الله علیه) وقتى مى‏گفت: «یا رب یا الله‏»، خداوند مى‏فرمود: «لبیک یا عبدی سل حاجتک‏»⁽⁵⁸⁾.

از این جهت‏خدا در قرآن مى‏فرماید:

«و حنانا من لدنا»⁽⁵⁹⁾

لطف ما به سوى او تنزل پیدا مى‏کرد و او هم «تحنن‏» و مهربانى داشت. همین کار یحیاى شهید را به ما آموخته و گفته‏اند: شما هم بگویید: «یا الله‏» و لبیک بشنوید.

از امام صادق (علیه السلام) رسیده است که اگر پس از گفتن تسبیح حضرت فاطمه زهرا (سلام‏الله‏علیها) یک بار

«لا اله الا الله‏»

بگویید، گناهان شما بخشوده مى‏شود:

«من سبح الله فی دبر الفریضة قبل ان یثنی رجلیه تسبیح فاطمة الماة و اتبعها بلا اله الا الله مرة واحدة، غفر له‏»⁽⁶⁰⁾.

همچنین نقل شده است: اگر نیازى داشتید، ده‏بار

«یا الله‏»

بگویید و آنگاه حاجت‏خود را بخواهید که برآورده مى‏شود:

«قل عشر مرات: یا الله یا الله یا الله، فانه لم یقلها احد من المؤمنین قط الا قال له الرب تبارک و تعالى: لبیک عبدی سل حاجتک‏»⁽⁶¹⁾.

به این ترتیب، ائمه (علیهم السلام) راه حضرت مسیح (علیه‏السلام) و یحیاى شهید (علیه السلام) را به ما آموخته‏اند، تا با پیمودن آن، از امدادهاى ویژه روح‏القدس بهره‏مند گردیم.

روایاتى که مى‏گوید: از هر قطره آب وضویى که براى عبادت گرفته شود فرشته‏اى خلق مى‏شود، راه مسیح را به ما نشان مى‏دهد. البته اگر کسى در نماز غافل باشد و نماز او غافلانه انجام گیرد، وضویش نیز غافلانه انجام مى‏گیرد و بنابراین، از این وضو و آن نماز، کارى ساخته نیست و در حقیقت، نماز او مصداق

«فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون‏»⁽⁶²⁾

خواهد بود و بر همین اساس درباره وضوى او باید گفت: «فویل للمتطهرین، الذین هم عن طهارتهم ساهون‏». بنابراین، از قطرات آب چنین وضویى، فرشته خلق نمى‏شود.

کسى که مى‏گوید: چگونه ممکن است‏بنده‏اى «خالق‏» باشد؟ او هنوز با عقل متعارف نجنگیده و به روایات اهل بیت (علیهم السلام)، ایمان نیاورده است; زیرا از مجموع روایات، که مشتمل بر خبر صحیح و معتبر نیز هست، به خوبى برمى‏آید که با عبادت انسان سالک، فرشته ملکوتى خلق مى‏شود; اما چنین شخصى هنوز باور نکرده است که انسان مى‏تواند با عبادتهاى صحیح خود، راه مسیح را طى کند و بدون این که پیغمبر یا امام بشود، مى‏تواند کارى بکند که مسیح کرد و مظهر خالقیت‏حق قرار بگیرد; زیرا برهان عقلى امکان آن را ثابت کرده است و دلیل نقلى از وقوع آن خبر داده است.

مراتب بیدارى

انسانى که بیدار مى‏شود عاملى در بیدارى او نقش دارد و عوامل بیدارى انسان غافل گوناگون است; ممکن است این عامل «زنگ خطر دوزخ‏» باشد یا «شوق بهشت‏» و یا «اشتیاق به لقاى حق‏». در مناجات شعبانیه آمده است که:

«ایقظتنى لمحبتک‏»⁽⁶³⁾

تو مرا براى محبت‏خود بیدار کرده‏اى، نه براى ترس از جهنم یا شوق به بهشت. بیدارى از خواب ظاهرى هم همین طور است; مثلا، کسى که در هنگام نماز صبح، خوابیده است و عاملى وى را بیدار مى‏کند آنچه که مایه بیدارى او مى‏شود، نجات از عذاب دوزخ یا اشتیاق به بهشت و یا اشتیاق به لقاى حق است.

انسانى که اهل معصیت و یا اهل توجه به غیر خداست نیز خوابیده است:

«الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا»⁽⁶⁴⁾

بیشتر انسانها در خوابند و وقتى که بمیرند بیدار مى‏شوند; برخلاف فرهنگ رایج‏بین ما که در باره مردگان مى‏گوییم: «به خواب ابد فرو رفته‏اند»، دین مى‏گوید: «مردگان تازه بیدار شده‏اند». انسانى که در دنیاست و معارف الهى را نمى‏یابد در خواب است; اما وقتى مى‏میرد بسیارى از مسائل براى او روشن مى‏شود و در حقیقت، مرگ سرآغاز بیدارى است و اگر برزخ یا قبر را «مرقد» یعنى خوابگاه مى‏نامند براى آن نیست که انسان در آن جا در خواب است; چون برزخ نسبت‏به دنیا بیدارى است; بلکه براى آن است که برزخ نسبت‏به قیامت کبرا خواب است; زیرا بسیارى از امور بعد از مرگ و در برزخ نیز براى انسان روشن نیست; ولى در قیامت کبرا روشن مى‏شود. از این رو انسانهاى برانگیخته شده از قبر در روز «بعث‏» مى‏گویند:

«من بعثنا من مرقدنا»⁽⁶⁵⁾

چه کسى ما را از خوابگاهمان مبعوث کرده است؟ به هر حال، همان گونه که عوامل بیدارى انسان گوناگون و مراتب بیدارى وى متفاوت است، زاد و توشه‏اى هم که بعد از بیدارى براى سفر خویش فراهم مى‏کند مختلف است; کسانى که از همان آغاز، زنگ بیدارى را محبت‏حق مى‏دانند قهرا زاد و توشه‏اى هم به اندازه همین سفر تهیه مى‏کنند.

سوء ظن به خود

پس از نجات از غفلت، باید نسبت‏به آنچه انسان را دوباره به غفلت مى‏کشاند، هشیار بود و از این رو انسان باید هم نعمتهاى خدا را بشناسد و هم بداند که در همه حالات، در مشهد و محضر الهى است و هم نسبت‏به خود، خوش گمان نباشد; زیرا خوش گمانى باعث مى‏شود که انسان کارهاى خود را حمل بر صحت و آنها را توجیه کند و توجیه کردن تبهکاریها غفلت‏زاست و با تهذیب روح، سازگار نیست. چنین کسى، دیگر به توبه و مانند آن راه نمى‏یابد تا تبهکاریهاى گذشته را ترمیم کند; زیرا کارهاى خود را، زشت نمى‏پندارد تا از آنها توبه کند

انسان نسبت‏به دیگران نباید سوء ظن داشته باشد; مگر این که شواهدى بر آن دلالت کند، ولى نسبت‏به خود باید سوء ظن داشته باشد. انسان وقتى نسبت‏به خود بد گمان باشد، اصل را بر این قرار نمى‏دهد که انسان خوبى است و کارهاى خوب مى‏کند، بلکه اصل را بر این قرار مى‏دهد که ممکن است گناه و خلاف بکند. از این رو کارهاى خود را فورا حمل بر صحت نمى‏کند بلکه مى‏کوشد با ترازوى الهى آن را ارزیابى کند.

این حالت‏سوء ظن، زمینه‏اى خواهد شد تا انسان یافته‏هاى خود را بررسى‏کند. گاهى خدا واقعا به انسان نعمت مى‏دهد; اما گاهى خدا کسى راامتحان مى‏کند نه این که بر او انعام روا بدارد و چنین نعمت دادنى «فتنه‏»، یعنى آزمونى است تا آشکار شود که انسان ناب و خالص است‏یا آلوده و مخلوط. اگرکسى به خود، حسن ظن داشت، فورا یافته‏هاى الهى را حمل بر اکرام الهى‏مى‏کند:

«فاما الانسان اذا ما ابتلیه ربه فاکرمه و نعمه فیقول ربى اکرمن‏»⁽⁶⁶⁾

مى‏گوید خدا مرا گرامى داشته است و من نزد خدا کریم هستم; در حالى که خدااورا آزموده است; نه این که به او اکرام کرده باشد. انسان غافل که به خود حسن ظن دارد، خود را برتر مى‏بیند و از بزرگوراى و کرامتهاى درونى دیگران‏نیزخبرى ندارد. حسن ظن به خود و غفلت از زشتیها و نواقص خویش مایه فخرفروشى است و فخرفروشى باعث تحقیر دیگران است.

در حالى که امام صادق(علیه السلام) فرموده‏اند کسى که به برادر مؤمنش «اف‏» بگوید، از ولایت اوخارج مى‏شود: «اذا قال المؤمن لاخیه اف، خرج من ولایته‏»⁽⁶⁷⁾.

بنابراین، انسان‏حق‏«اف‏» گفتن به برادر مؤمن خود را ندارد. چون همان گونه که منافقان‏ازیکدیگرند:

«المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض‏»⁽⁶⁸⁾

مؤمنان نیز اولیاى یکدیگرند:

«المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض‏»⁽⁶⁹⁾

این ولایت متقابلى است که بین مؤمنان برقرار است و انسان، با اهانت‏به برادر ایمانى از آن‏بیرون مى‏آید.

پس‏غفلت‏نه‏تنهارابطه‏بین‏انسان‏وخداراتیره‏مى‏کند،بلکه‏رابطه‏بین انسانها رانیز تاریک مى‏کند.باتیرگى رابطه بین انسان و خدا و تاریکى رابطه انسان با سایر انسانها، هرگز کسى مهذب و مطهر نخواهد شد. ارتباط مؤمنان با یکدیگر به قدرى در نزاهت روح، نقش مؤثرى دارد که در روایات آمده است:

«ربح المؤمن على المؤمن ربا»⁽⁷⁰⁾

سودى که در تجارت، مؤمن از مؤمن دیگر مى‏برد به منزله رباست.

از سوى دیگر، همان گونه که در جهاد اصغر، بیان نورانى امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) به مردم مصر این است که

«و من نام لم ینم عنه‏»⁽⁷¹⁾

یعنى اگر کسى بخوابد، هرگز دشمن بیدار نمى‏خوابد و شبیخون مى‏زند، درباره دشمن درون نیز این مطلب، صادق و بلکه روشنتر است. اگر کسى به سبات عقل مبتلا گردد و از نظر روح بخوابد، دشمن درونش بیدار است و هرگز نمى‏خوابد و روشن است که تهاجم به انسان خوابیده و پیروزى بر او آسان است. انسان غافل، خوابیده است و چون توجه ندارد، دشمن متوجه بر او مى‏تازد. اصولا دشمن از راهى که انسان او را نمى‏بیند حمله مى‏کند:

«انه یریکم هو و قبیله من حیث لا ترونهم‏»⁽⁷²⁾.

مطلب دیگر،آن است‏که اگرکسى رابطه خود را با خدا از طریق غفلت‏زدایى، مستحکم کند، مشمول مهر خداوند خواهد بود و او دلهاى جامعه را نیز به سمت وى متوجه خواهد کرد. این که حضرت ابراهیم خلیل به خدا عرض کرد:

«فاجعل افئدة من الناس تهوى الیهم‏»⁽⁷³⁾

یعنى، خدایا! دلهاى عده‏اى از مردم را به سمت فرزندان من متوجه کن براى همین است که اگر کسى رابطه‏اش را با خدا محکم کند، او دلهاى دیگران را هم به سمت وى متوجه مى‏کند و این تنها در نتیجه اجابت دعاى ابراهیم (سلام الله علیه) نیست; بلکه به عنوان یک اصل کلى در قرآن کریم آمده است:

«ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودا»⁽⁷⁴⁾

خداوند، مودت مؤمنانى که داراى اعمال صالحند، در دلهاى دیگران مستقر مى‏کند.

پى‏نوشت‏ها:

53. سوره نساء، آیه 103.

54. سوره احزاب، آیه 41.

55. محاسن برقى، ج 1، ص 107; بحار، ج 83، ص 257.

56. محاسن برقى، ج 1، ص 106; بحار، ج 90، ص 172.

57. سوره مائده، آیه 110.

58. بحار، ج 90، ص 233; محاسن برقى، ج 1، ص 104.

59. سوره مریم، آیه 13.

60. بحار، ج 82، ص 335; محاسن برقى، ج 1، ص 106.

61. بحار، ج 90، ص 233; محاسن برقى، ج 1، ص 104.