پلورالیسم دینی

در این یادداشت به طور خلاصه به معنا و مفهوم « پلورالیسم دینی » و یا « تکثر ادیان حق » پرداخته می شود. با آشکار شدن مفهوم و کاربردهای پلورالیسم دینی موضع گیری درباره این نظریه آسان می گردد ولی مسئله ای که در رابطه با این نظریه اهمیت پیدا می کند، علل مطرح شدن آن است که در ادامه مطلب به آن پرداخته می شود. با نمایان شدن این دلایل می توان بهتر درباره این موضوع قضاوت کرد. 

تعریف پلورالیسم دینی

پلورالیسم دینی به معنی تعدد و تکثر ادیان حق است. به طور عام، منظور از این نظریه این است که یک دین، فقط حق نیست بلکه چندین دین ممکن است حق باشند. اسلام این نظریه را در معنای وسیع آن رد می کند ولی برخی حواشی آن را می پذیرد که در ادامه مطرح می شود.

پلورالیسم دینی از کجا آمده است؟

سه نظریه در مورد دین حق وجود دارد:

نظریه اول: یک دین حق است و دیگر ادیان باطل می باشند.

نظریه دوم: چندین دین حق وجود دارد.

نظریه سوم: همه ادیان حق هستند ولی برخی کامل و برخی ناقص اند.

پلورالیسم دینی برگفته شده از نظریه دوم است، در حالی که اسلام نظریه اول و سوم را می پسندد.

پلورالیسم دینی یا پلورالیسیم شریعتی؟

طرفداران این نظریه بر این باورند که حق یکی است ولی راه های رسیدن به آن می تواند متفاوت باشد، به عبارت دیگر می گویند دین یکی است ولی راه رسیدن به دین که به آن می توان شریعت گفت متفاوت می باشد. از اینجا بدست می آید که پلورالیسم دینی در حقیقت به معنای پلورالیسم شریعتی است.

کاربردهای پلورالیسم

پلورالیسم را در موارد گوناگونی به کار گرفته اند:

الف) پلورالیسم رفتاری.

معتقدان به پلورالیسم رفتاری می گویند: همه ادیان در پرتو یک سری از مشترکات می توانند در کنار یکدیگر زندگی کنند و همدیگر را تحمل نمایند. اسلام نیز این موضوع را می پذیرد.

ب) پلورالیسم رستگاری.

این اطلاق به معنای رستگاری همه شرایع و ادیان در تمام زمان ها است، و اینکه در رستگاری انسان کافی است، او به خدا ایمان آورده و در زندگی از تعالیم یکی از شرایع پیروی کند. اسلام بر این اعتقاد است که همیشه دین حق یکی است ولی در هر زمان یک شریعت صحیح می باشد. تنها اتباع دین حق می توانند به رستگاری مطلق نایل شوند و کسانی که تابع دین حق نیستند سه دسته اند:

1. عوام مردم که بر حقانیت دین و آیین خود یقین دارند، اینان مرتبه ای از رستگاری را دارا می باشند.
2. دانش پژوهان از مخالفان دین حق که به مرام خود یقین دارند، اینان نیز مرتبه ای از رستگاری را دارا می باشند.
3. افراد معاند از دانشمندان که با حق و حقیقت در ستیز بوده اند، گرچه حق را دریافته اند. اینان به طور حتم در دوزخ قرار خواهند گرفت.

البته باید این نکته را در نظر گرفت که خداوند متعال حجت را بر همه انسان ها تمام می کند و در روز قیامت کسی نمی تواند بهانه تراشی کند.

ج) پلورالیسم معرفت شناسی.

در این اطلاق، وحدت دین در واقع حفظ شده و تعدد آن معلول برداشت های گوناگون پیامبران الهی دانسته شده است. و به تعبیر دیگر: تعدد آن معلول برداشت پیامبران نبوده بلکه خداوند آن ها را طبق قابلیت های بشر، مختلف قرار داده است. رد این نظریه آسان است چراکه آخرین شریعت یقینا کاملترین شریعت است و کامل ترین شریعت درست ترین معرفت شناسی را نتیجه می دهد.

چرا پلورالیسم دینی مطرح شده است؟

در یک نظر می توان گفت که رد پلورالیسم دینی خیلی واضح است ولی سوالی که مطرح می شود این است که با این وجود چرا هنوز این نظریه مطرح است و طرفدارانی دارد؟ جواب این سوال در عوامل طرح این نظریه است.

در مورد عوامل طرح این نظریه می توان به عواملی اشاره کرد:

1. فروکاستن از اعتبار دین مسیحیت: عملکرد سوء اربابان کلیسا در دوران حاکمیت آن، در آمیختن ایده ها و هواهای شخصی نفسانی رهبران آن از طرفی، و نارسایی های معرفتی دین مسیحی از طرف دیگر، و نیز گسترش فرقه های مذهبی در درون مسیحیت، از جمله عواملی بودند که با بروز و ظهور عقل گرایی به عنوان بارزترین شاخصه های نهضت روشنگری اروپا در تعارض بود، و لذا درصدد فروکاستن اعتبار دین مسیحی برآمده و نظریه پلورالیسم دینی در قلب اروپا و از خود مسیحیت مطرح شد.
2. بازتاب لیبرالیسم در پلورالیسم: نظریه سیاسی لیبرالیسم که بر دو قلمرو امور عمومی و شخصی تاکید می ورزید و از سویی دین را نیز جزء امور شخصی قلمداد کرده و گرایش های دینی متفاوت را به عنوان آزادی های شخصی به رسمیت می شناخت، بستر مناسب برای رشد و شکوفایی پلورالیسم دینی را بیشتر فراهم ساخت.
3. گره خوردن سرنوشت ساکنان زمین به یکدیگر و تبدیل جهان به یک واحد ارتباطی، ضرورت تفاهم ادیان را برتابیده و آنان را به این نتیجه گیری رسانده است.
4. رواج اندیشه های الحادی و ضد دینی نیز گاه سبب تفاهم و هم گرایی اندیشمندان دین مدار ادیان گوناگون گردیده است.
5. افول معنویت در غرب را نیز می توان یکی دیگر از عوامل رویکرد مسیحیت به این نظریه دانست.
6. آشنایی پاره ای از عالمان اهل کتاب به درستی دعاوی دیانت اسلامی از سویی و وجود ملاحظاتی در ترک دین آبا و اجدادی ایشان نیز سبب شده است که آن ها به اسلام به عنوان دین سهیم در حق و حقیقت بنگرند.
7. بستر تاریخ روابط پیروان مذاهب و ادیان جهان، پر از خون هایی بوده که در جنگ و ستیز میان پیروان ادیان ریخته شده است. دور از انتظار نیست که خشکاندن سرچشمه های این تعامل خونبار، مسیحیان دلسوز را برانگیخت تا تصمیم بگیرند که با طرح پلورالیسم دینی از تکرار آن رویدادهای تلخ جلوگیری کنند.
8. اروپای مسیحی، تعصب دینی بیش از هر مورد دیگر در مخالفت با یهود (نژاد سامی) به کار می بردند، چه یهودیان به عنوان قاتلان حضرت مسیح معرفی می شدند. از این رو می توان گفت: همزمان با ایده تشکیل دولت یهود، کار فکری در جهت طرح و گسترش اندیشه پلورالیسم دینی در سراسر اروپا از سوی جریان های فکری سیاسی چون فراماسونری و اندیشمندان یهودی و طرفداران آن ها آغاز گردید، تا زمینه پذیرش دولت یهود در اروپا و توسط ملت های اروپایی و مسیحی را فراهم آورند. و لذا می توان گفت که میوه شیرین کثرت گرایی را پیش از همه، یهودیان و به تعبیر درست تر صهیونیسم سیاسی چید، و در پرتو این اندیشه بود که می توانستند در جوامع اروپایی و مسیحی مورد پذیرش و حمایت واقع شوند.
9. غرب استعمارگر و توانمند از نظر تکنولوژی و قدرت صنعتی، نیازمند تأمین مواد خام و تشنه گسترش سلطه استعماری بر جهان غیرمسیحی، و نیازمند هموار کردن راه ورود در سایر جوامع دینی بود. از مهم ترین موانع موجود بر سر راه آنان، تعصب دینی پیروان سایر ادیان بود. لذا با طرح کثرت گرایی دینی این مانع را از سر راه گسترش سلطه خود بر جهان برداشت.
10. برخی اندیشمندان برای بالا بردن محبوبیت خود از این نظریه استفاده می کنند تا نظر همه پیروان را به خود جلب کنند.

برای اطلاع بیشتر از جزئیات و نقد مبانی و ادله عقلی و نقلی پلورالیسم دینی، می توانید به کتاب « اسلام شناسی و پاسخ به شبهات » تألیف علی اصغر رضوانی مراجعه کنید.