عقال عقل

قرآن کریم، براى نزاهت روح هم، راههاى بهداشتى و هم راههاى درمانى را ارائه مى‏کند تا انسان اولا بیمار نشود و آلوده نگردد; و ثانیا اگر بیمار و آلوده شد، خود را درمان و تطهیر کند.

اهل معرفت، چون گناه را سم مى‏دانند، توبه، کفارات، حسنات و انجام کارهاى خیر را «پادزهر» یا «تریاق‏» معرفى کرده‏اند که زهر را شستشو مى‏کند و از بین مى‏برد. ممکن نیست انسان مسموم بتواند به مقصد خود راه پیدا کند. به همین جهت قبلا با تنظیم کفاره، توبه، حسنات و... ، آن زهرها شستشو می ‏شود و انسان مطهر و منزه از سم به خداى صمد، راه پیدا مى‏کند.

چون راه سیر و سلوک به سوى خدا طولانى است، انسان سالک باید در هر مرحله‏اى که در پیش دارد سفر را با شرایط خاص آن مرحله، طى کند و اگر به مقصدى رسید، «نتیجه‏» آن مقصد را به همراه خود ببرد، نه «حد» آن را وگرنه هرگز توان ترقى نخواهد داشت، چنانکه یک پرنده وقتى متولد مى‏شود، در آشیانه‏اى زندگى مى‏کند تا محفوظ باشد، ولى وقتى پر درمى‏آورد ماندن در آشیانه مایه هلاکت او مى‏شود بنابراین، نباید در آن قفس و دام بماند.

اهل معرفت، عقل متعارف را براى یک مرحله لازم مى‏دانند؛ اما در مرحله دیگر، همین عقل، «عقال‏» مى‏شود. عقال، بندى است که با آن زانوى شتران سرکش را مى‏بندند و به «عقل‏» از این جهت، عقل مى‏گویند که جلو غرایز و امیال سرکش را مى‏گیرد و زانوى شهوت و غضب سرکش را مى‏بندد و «عقال‏» مى‏کند، ولى همین عقل مصطلح که همه تلاش و کوشش آن براى حفظ حیات ظاهر است، در مراحل بالاتر، عقال است و باید از دست و پا گرفته شود؛ مثلا، انسانى که بخواهد به اوج لقاى حق راه پیدا کند عقل متعارف، مانع آن است و مى‏گوید سلامت‏خود را از دست مده. اگر بخواهد شهید بشود، عقل متعارف، مى‏گوید دیگران هستند; تو فرزندانى دارى و مسئول تربیت آنها هستى. به علاوه تو مى‏توانى از راههاى دیگر به جامعه خدمت کنى.

اگر ابراهیم (علیه السلام) با عقل عادى مى‏اندیشید، همین عقل عادى براى او عقال و پایبند بود و هرگز حاضر نبود تن به آتش بسپارد یا هنگامى که دستور یافت فرزندش را ذبح کند، اگر عقل عادى را معیار عمل خود قرار مى‏داد و مى‏گفت: قربانى کردن فرزند، مصلحت نیست؛ زیرا این جوان، فردا کامل مى‏شود و به سود جامعه اقدام مى‏کند، چنین برداشت و اندیشه عاقلانه‏اى عقال پاى او مى‏شد.

جنگ عقل و عشق

اهل معرفت مى‏گویند جهاد سه قسم است:

«جهاد اصغر» که انسان در بیرون هستى خود با دشمن مهاجم مى‏جنگد. از این بالاتر، «جهاد اوسط‏» است که در صحنه نفس، بین رذیلتها و فضیلتها نزاع و تهاجم وجود دارد و انسان مى‏کوشد در جنگ بین فجور و تقوا و حرص و قناعت، و جهل و عقل و...، فضیلت را فاتح کند؛ یعنى، آنچه در علم اخلاق و فن تهذیب نفس، به «جهاد اکبر» موسوم است نزد اهل معرفت، جهاد اوسط است.

اما «جهاد اکبر» نزد اهل معرفت، همان جنگ عقل و عشق است؛ کسى که عارف و مشتاق لقاى حق باشد، جهاد اکبر یا جنگ بزرگتر را بین عقل و عشق مى‏داند، نه بین عقل و جهل، و آنگاه مى‏کوشد تا عشق و محبت را بر عقل پیروز کند، یعنى عقل در مقابل جهل، عهده‏دار عقال کردن غرایز و اغراض وهمى و خیالى از یک سو و اهداف شهوى و غضبى از سوى دیگر است، لیکن عقل در مقابل عشق، عقال شده عشق است؛ زیرا عقل مصطلح در ساحت عشق چونان وهم و خیال است در مصاف با عقل مصطلح عاقلان.

بسیارى از دانشمندان در جریان انقلاب اسلامى به امام (رضوان‏الله‏علیه) هشدار مى‏دادند که نبرد با ارتش قدرتمند پهلوى، کار آسانى نیست و خود را به آب و آتش انداختن است. این هشدار یا نصیحت، عاقلانه بود؛ اما امام راحل (رحمة الله علیه) عاشقانه قیام کرد; نه عاقلانه.

در قیام سالار شهیدان (سلام الله علیه) نیز بسیارى از مؤمنان، علماء، زاهدان و ناسکان، به آن حضرت (علیه السلام)، توصیه مى‏کردند تا به استقبال صحنه خونین کربلا نرود؛ زیرا مرگ، آوارگى و اسارت را در پى دارد. البته اینها انسانهاى عاقل بودند و سعى مى‏کردند که عقل را بر جهل و فضایل اخلاقى را بر رذایل اخلاقى پیروز کنند، ولى عاشق نبودند.

اگر به زکریاى پیغمبر (علیه السلام) مى‏گفتند پذیرش شهادت دشوار است، آن را تحمل نکنید، مى‏گفت: من زنده‏ام براى این که توحید را احیا کنم و اگر توحید در خطر باشد حیات براى من، سودمند نیست. چنین انسانى عاشق و عارف است. انسان آنگاه که به مرحله عشق مى‏رسد تازه مى‏فهمد که عقل حقیقى همان «عقل برین‏» است که او دارد و دیگران گرفتار عقال و وهمند و آن را عقل مى‏پندارند.

البته اگر کسى در مسیر مستقیم نباشد; یعنى، بر اساس واجب و مستحب، حرکت و از حرام و مکروه اجتناب نکند، اصلا سالک نیست و قیام و اقدام چنین شخصى از حث‏خارج است; چون راه لقاى حق، یکى بیش نیست و آن هم انجام دادن واجبها و مستحبها و ترک حرامها و مکروه ­هاست و بس.